Eldislax í sjókví í Berufirði. Að jafnaði eru um helmingur allra eldislaxa í sjókví vanskapaður, heyrnalaus eða nær ekki fullum þroska vegna þeirra aðstæðna sem þeir þurfa að lifa við þau tvö ár sem þeir eru hafðir í sjó. Ljósmynd Óskar Páll Sveinsson
Hvorki „sjálfbær“ né „umhverfisvænn“. Norski sjókvíaeldisrisinn Mowi neyddist á dögunum til þess að fjarlæga þessi orð af umbúðum eldislax sem seldur er í Bandaríkjunum því þessar merkingar töldust „falskar, misvísandi og blekkjandi“ eins og það var orðað í sátt í málaferlum á hendur fyrirtækinu. Að auki borgað fyrirtækið 1,3 milljón dollara, eða sem nemur 169 milljónum króna, til að forða sér frá dómsmáli. Fyrirtækið kaus að semja og hætta þegar í stað að merkja umbúðirnar utanum þessa framleiðslu því það vissi eins og er, eldislax alinn í sjókvíum er ekki sjálfbær eða umhverfisvæn matvara.
Skelfilegur dýravelferðarvandi
Sjókvíaeldi á fiski er eina dýrapróteinframleiðslan á iðnaðarskala sem skaðar villta stofna með erfðablöndun og mögulegum óafturkræfum afleiðingum. Ástæðan er einföld. Ólíkt búdýrahaldi á landi byggist eldi í sjó á villtum dýrategundum en ekki húsdýrum sem hafa verið með mannkyni í aldir eða árþúsundir. Þessum fiskitegundum hefur verið breytt á síðustu áratugum með því sem ræktendur kalla kynbætur. Eldislax vex til dæmis miklu hraðar og verður þyngri en villtur lax. Þeir eiginleikar gefa af sér meiri hagnað fyrir eigendur sjókvíaeldisfyrirtækjanna en eru hins vegar verulega hættulegir villtum stofnum sem hafa aðlagast umhverfi sínu og aðstæðum með mörg þúsund ára náttúruvali. Að fá DNA úr eldisdýri getur kollvarpað þeirri þróunarsögu.
Aðbúnaður í eldi í sjó hentar svo þessum „kynbættu“ framleiðsluvænu villtu tegundum afar mismunandi. Sumum mun verr en öðrum, sem birtist í mikilli vanlíðan og háu dauðshutfalli eldisdýra.
Þetta á til dæmis við um lax, sem drepst í stórum stíl í sjókvíum því hann þolir illa aðbúnaðinn þar. Að jafnaði eru um helmingur allra eldislaxa í sjókví vanskapaður, heyrnalaus eða nær ekki fullum þroska vegna þeirra aðstæðna sem eldislax þarf að lifa við þau tvö ár sem hann er hafður í sjó.
Dýravelferðarvandi sjókvíaeldisiðnaðarins er af slíkum skala að ræktendur spendýra og alifugla kæmust aldrei upp með álíka starfshætti.
Dauði utan sjókvíanna líka
En vandamál þessa iðnaðar eru miklu fleiri. Sjókvíaeldi hefur líka í för með sér dauða alls kyns dýra utan sjókvíanna. Sníkjudýr og sjúkdómar streyma óhindrað út úr netapokunum með ömurlegum afleiðingum. Botndýralíf þurrkast út undir kvíunum því þar safnast þykkt lag af úrgangi og rotnandi fóðurleyfum. Í þessu setlagi, sem getur verið margra metra þykkt, safnast svo upp leifar af lyfjum og eitri sem er notað við framleiðsluna og í sumum tilfellum líka kopar sem fyrirtækin nota til að húða netmöskvana og spara sér þannig þrif á þeim (koparinn er ásetuvörn gagnvart gróðri og skeldýrum).
Kopar eyðist ekki af sjálfu sér í náttúrunni og hleðst upp í umhverfinu með miklum skaða fyrir lífríkið. Hér við land hafa bæði Arnarlax og Arctic Sea Farm orðið uppvís að því að nota koparhúðuð net í sjókvíum þrátt fyrir að það sé skýrt brot á starfsleyfi þeirra.
Sníkjudýrin úr sjókvíunum, laxa- og fiskilús, er svo sérlega skeinuhætt ungviði villtra laxastofna, urriða og sjóbleikju. Rannsóknir frá Noregi sýna að villt laxaseiði stráfalla ef þau lenda í lúsageri frá sjókvíum á leiðinni til fæðustöðva sinni í hafinu. Sjókvíaeldi við Noreg á stóran þátt í því að á undanförnum áratugum hefur villtum laxi sem skilar sér í norskar ár úr sjó fækkað um meira en helming.
Þessi iðnaður skilur þannig eftir sig víða djúp og skaðleg spor. Við hjá Íslenska náttúruverndarsjóðnum – The Icelandic Wildlife Fund höfum kallað þau helspor sjókvíaeldsins. Það er ótrúlegt tímaskekkja að þessi starfsemi sé enn að fá leyfi til að þenja úr sér í fjörðum landsins. Sjókvíaeldi er ekki boðleg aðferð við matvælaframleiðslu.